तितीर्षु: दुस्तरं मोहात् आणि उद्बाहुरिव वामन:|

मध्यंतरी एका याहू ग्रूपावर "तितीर्षु: दुस्तरं मोहात् (पाठभेद - स्नेहात्) उडुपेनास्मि सागरम् ||" या ओळींचा अर्थ काय अशी पृच्छा झाली होती. मूळ श्लोक असा आहे -
क्व सूर्यप्रभवो वंश: क्व चाल्पविषया मति: |
तितीर्षुर्दुस्तरं मोहादुडुपेनास्मि सागरम् || - (रघुवंश: सर्ग १, श्लोक २ )

[The (exalted) race sprung from the sun, and my intellect
of limited scope (to describe it),—how unequal the two! It is
under a delusion that I am desirous of crossing, by means of a raft,
the ocean, so difficult to be crossed.]

रघुवंशातला हा दुसरा श्लोक आहे. रघुवंश ही कालिदासाने इक्ष्वाकू वंशाला दिलेली काव्यरूपी मानवंदना म्हणता येईल. या कुळातील देदीप्यमान राजांच्या कहाण्या हा या महाकाव्याचा विषय आहे. तेव्हा विषयप्रवेश करताना वरील श्लोक येतो. याचा सरळसोट अर्थ काहीसा असा होईल -
कोठे हा (काव्याचा विषय असलेला) सूर्यवंश (आणि त्याचा भव्य विस्तार वगैरे) अन कोठे माझी अल्पमती (जी या इतिहासास शब्दात पकडू पाहत आहे),
हे म्हणजे (मी) अथांग पसरलेला समुद्र एखाद्या होडक्यात बसून पार करण्याचा मोह धरण्यासारखं आहे.
कालिदासाची शब्दरचना अत्यंत अचूक असते असं आमच्या संस्कृतच्या प्राध्यापकांकडून वारंवार ऐकलं होतं. तेव्हा सहज प्रश्न पडला की कालिदासाने 'मोहात् (किंवा स्नेहात्)' असा शब्द का वापरला? वरवर पाहता कवी आपल्यासमोरील उत्तुंग आव्हानाचे वर्णन करीत आपल्या बुद्धीच्या मर्यादा स्पष्ट करीत आहे असे दिसते, पण थोडं बारकाईने पाहिलं तर यात कवीचा दुर्दम्य आत्मविश्वासही दिसतो. त्याने दिलेली उपमाच पहा ना - होडक्यातून समुद्र पार करणे हे 'येरागबाळ्याचे काम नोहे'! आजच्या घडीलाही असे लोक आपण पाहतोच की..(उदा. कमांडर दिलीप दोंदे - http://sagarparikrama.blogspot.com/) तद्वतच कवीला हा आंतरिक विश्वास आहे की तो हा रघुवंशरुपी सागर तरुन जाईल. (तितीर्षु - अर्थात तरण्याची इच्छा धरणारा) किंबहुना हा सागर तरुन जाण्याच्या मोहापायी/स्नेहापायी (सोप्या मराठीत, थ्रिल) त्याने हा संकल्प धरला आहे. रघुच्या वंशाची कीर्ती कालिदासाच्या आधीही दुमदुमत होती. पण तिला शब्दात पकडण्याचा प्रयत्न तोपर्यंत झाला नव्हता. कालिदासाला हा मोह झाला, आणि आपल्याला हे महाकाव्य मिळाले!
आता हा पुढचाच श्लोक पहा -
मन्द: कवियश:प्रार्थी गमिष्याम्युपहास्यताम् |
प्रांशुलभ्ये फ़ले लोभादुद्बाहुरिव वामन: || - (रघुवंश: सर्ग १, श्लोक ३ )

[Dull (of intellect) and yet aspiring after a poet's fame, I
shall expose myself to ridicule, like a dwarf, who, through
greed, uplifts his hands for a fruit accessible (only) to the tall.]

सरळ अर्थ -
(जसा) केवळ उंच लोकांना उपलब्ध असणारी फळे एखादा बुटका माणूस (केवळ) हात उंचावून मिळवू पाहतो, (तसा) साधारण वकुबाचा असूनही प्रसिद्धीची इच्छा धरणारा असा मी (हे काव्य लिहून) स्वत:चे हसे करुन घेणार आहे.
पुन्हा एकदा कवी स्वत:च्या क्षमतांची खिल्ली उडवताना दिसतो, पण उभ्या जगात बुटक्या माणसास खंडीभर शब्द उपलब्ध असताना त्याने वापरलेला शब्द - 'वामन'!
(बहुदा मल्लिनाथाच्या मते) या योजनेमागे कवीचा असीम आशावाद दिसतो - वामनाची गोष्ट आठवा जरा, दोन पावलांत अख्खे जग व्यापलेन् की त्याने, तसाच कवी हे शिवधनुष्य (लीलया) पेलणार आहे असा याचा ध्वन्यार्थ!

(पूर्वप्रकाशित)